No cine documental, tamén no de ficción, nas obras autobiográficas e nas biografías oficiais hai moito de propaganda e de hagiografía. E Suso. Fóra de lugar (2024) ten de ambas, pero nin unha nin outra son do meu interés. Interésame a obra literaria do escritor compostelán, pois, como el mesmo di en Dentro da literatura, <<os actos dos escritores son os seus libros. Por eles deben ser xulgados>>. Mais pode un escritor separarse do resto dos seus pensamentos e do seu tempo? Dubídoo. Na autobiografía, o autor escóndese tras anécdotas, momentos e desculpas, mais nunca chega a ser sincero de todo e desvelar o máis recóndito nin os actos que podan avergoñalo, pois cala moito de si, silencia o que deixaría unha imaxe negativa, quizais xa non para o público, senón para si mesmo. Pola súa parte, a hagiografía somentes amosa a luminosidade do santo, aínda que este sexa laico. Pero cal é o rostro sombrío do persoaxe, pois iso é o que pasa a ser cando se amosa tal como quere o autor ou autores? Con todo, quen quere espirse por completo e iluminar as súas sombras, máis se cabe de poder ofrecer a imaxe e facer a confesión que desexa? Os escritores vano facendo ao longo dos seus libros, nos que deixan “migallas” de si; tal vez sexa unha forma de lembrar e visibilizar o camiño que o leve de volta a si mesmo cando xa non exista. Esto soa contradictorio ou a parvada, pero non tanto se un pensa que os libros sobreviven o seu autor e que parte deste queda aí para que outros a recollan e a interpreten; mais se cabe unha autobiografía ou nunha confesión, que si ben semellan mirar ao pasado, levan implícita (consciente ou inconscientemente) a idea da morte futura. Entón, aparte de escritor, e docente, o protagonista do documento filmado por Alberto Sacido só é un perseguido, un mártir, un comprometido, un home xusto, morto e resucitado polas súas ideas e seu non calar ante situacións que considera inxustas? Nin idea, para mín é o autor de Polaroid, Tic-Tac, Trece badaladas, Parado na tormenta…
Partindo destas e doutras lecturas, dígome que estou convencido de que Suso de Toro asumiu un compromiso consigo mesmo, coa súa verdade, coa súa causa, e, desde ese pacto íntimo seu, co mundo que habita e observa con mirada crítica, galeguista e de esquerdas. Entre ambos mundos, o interior e o exterior, nace o autor que escribe e fala con honestidade, a de quen non busca ás simpatías, senón sentir que camiña na procura de si, da súa voz no mundo, a que estableza o diálogo cos seus lectores —e un diálogo ben pode ser, incluso debe ser, unha discusión e un conflito a resolver—. Suso non cala. Quere ser el e, a pesares das trabas no camiño, o consegue. E non considero que alguén asi estivese nin esté fóra de lugar, nin de xogo, senón no sitio axeitado, que é aquel que cada quen escolle para si, sen importar se pola súa decisión será aceptado, reixeitado, perseguido ou condeado ao ostracismo. Un pode ser lido por moitos e sentir illamento; outros poden ser descoñecidos para o publico, e ninguén para as “voces expertas”, e sentir plenitude na escritura e a imperante necesidade de seguir escribindo, aínda que a súa única lectora sexa a soidade. Esta non é exclusiva dun autor nin ten porque asfixiar; mais hai momentos no que un sinte que se afoga nela. Suso de Toro di que sentiuse só e, peor aínda, perseguido polas institucións central é autonómica. Pero non era unha como as sofridas por Giordano Bruno, Isaak Bábel ou Miguel Hernández, pois estes morreron polas súas ideas e polas intolerantes doutros; nin como as que levaron ao exilio a Pasternak (interior) ou Castelao (lonxe da súa terra); nin similar á situación de Dalton Trumbo, quen durante trece anos foi un escritor pantasma, nin a de Jorge Semprún, que pasaba tempadas na clandestinidade antifranquista facéndose chamar Federico Sánchez. Houbo e hai tantos perseguidos, que darían para un ensaio de miles de páxinas que poderían ordearde por épocas, por tipos, por ordes totalitarias e democráticas, de esquerdas e dereitas, relixiosas e incluso polo suposto desorde anárquico... Outro contó é recibir a atención mediática, premios e o apoio dunha editora; e logo sentir que iso se acaba porque pasa do recoñecemento ao illamento, onde nace o temor e o esquecemento, a sensación de estar morto en vida.
Suso de Toro asume a súa disidencia, a “súa” porque hai tantas como disidentes existan, e escolle non deixar de ser el. Pero que é un disidente? alguén que clama contra a orde establecida e que, ao tempo, pode ser aceptado dentro dun grupo numeroso e sentirse integrado nel? E quen é el? E qur é ser escritor? Alguen a quen publican ou quen, indiferente a publicación, sinte a imperante necesidade de escribir e faíno aínda que ninguén o lea? Un documental pode responder estes interrogantes? Non, pero si pode abrir fiestras e dar pistas para imaxinar e fantasear a historia deste compostelán que quixo ser escritor, camiñou na procura de selo e camiña nesa querencia que convertiu nun modo de vida. Pois ese é Suso de Toro: un escritor vivo no que fúndense a escritura, a súa interioridade, a realidade circundante e a súa interpretación dela. Suso non é un escritor que se encerre fora do mundo, na procura dun pracer meramente intelectual, senón un escritor que vive o mundo a flor de pel. Posiciónase e non cala; cando ten un motivo para alzar a voz, fala. Pero a súa non creo que sexa a voz dun disidente, senón a dun opoñente, pois oponse a canto considera inxusto e, tal que Quixote, arremete contra iso na ilusión de enderezar entortos, quizais porque viviu a súa xunventude no tardofranquismo e entón sentiu a necesidade de expresarse con liberdade nun tempo que non daba para a fala libre. A súa obra sitúase posterior a este tempo de tebras —sempre e tempo delas, pero hainos máis escuros e máis claros—; comenza na Transición e alcanza ata os nosos días…
Trala escuridade, abríase para os autores galegos (que quixeron facer a súa literatura no seu idioma natal) un periodo no que a literatura galega converteuse en parte das nosas infancias, na EXB e no bacherelato. A lectura obrigatoria en lingua galega uníase á lectura en castelán, pero xa entón parecía claro que non por moito obrigar, leríase máis; pois a lectura debe seducir e conquistar as novas xeración e reconquistar a todas. Non é unha labor sinxela. Compren voces novas que conecten coas novas e que, dalgún xeito, conuníquense coas de “sempre”, aínda que a relación establezase no conflito. Suso de Toro presentaba esa voz distinta, de ruptura, galega, moderna, sen medo, como tamén a presentaban Miguel Suárez Abel e Manuel Rivas. Tinta nova, penso agora, a dos escritores que medraron entre dous tempos: o pasado e o porvir, un intermedio no que non se sitúa o presente, senón a posibilidade de construílo e vivilo. E aí si pódese falar dun fora de tempo, dun espacio temporal que se abre non se sabe moi ben cara onde; mais Suso camiñou o seu e atopou o seu lugar na literatura, na disidencia, na lingua que tanto demostra amar… Pois sen amor a palabra, a imaxinación, ao camiñar na vida e na procura de espacios mellores, máis xustos, non habería lugar para Suso de Toro. E unha imaxe deste é a que se proxecta en Suso. Fóra de lugar, unha película que ao xénero documental non aporta nada novo, que serve de hagiografía cinematográfica do escritor, pero tamén mostra a un home consecuente, non sei si elegante, pero si o suficientemente valente para querer elexir o seu camiño. E eu sempre apraudo iso. Non se trata de rebeldía, senón de dar pasos propios.
Durante o metraxe fala de si mesmo, dos seus inicios, da súa complexa relación co seu entorno, marcada pola política e pola percepción do mundo que nos chega. As primeiras imaxenes son oito anos antes da película, aínda que, para mín, implican un retroceso maior: a fináis dos anos oitenta, cando cursaba bacherelato no instituto Rosalía de Castro, en Santiago de Compostela. Por aquel entón, o escritor xa escribera Polaroid e este convertérase nunha das nosas lecturas obrigatorias. Anos despóis, o escritor entrou no centro como docente e alí comenta que trátase dun escritor que non cae simpático, porque ao non calar é conflitivo para as institucións. Non nego as súas palabras, pero a mín a súa literatura cáeme moi ben. Á persoa non a coñezo, así que nada podo dicir dela; tampouco o documental de Alberto Sacido cambia iso. Tampouco importa, pois queda o escritor, quen sendo público e popular, convirtese nunha idea para quen o lee e quen o escoita. E deste xeito, para algúns é un referente, para outros un incordio, para mín un escritor co que dialogar nas súas páxinas; mais quen é en realidade? É necesario sabelo ou só lelo?


