martes, 2 de diciembre de 2025

Suso. Fóra de lugar (2024)

No cine documental, tamén no de ficción, nas obras autobiográficas e nas biografías oficiais hai moito de propaganda e de hagiografía. E Suso. Fóra de lugar (2024) ten de ambas, pero nin unha nin outra son do meu interés. Interésame a obra literaria do escritor compostelán, pois, como el mesmo di en Dentro da literatura, <<os actos dos escritores son os seus libros. Por eles deben ser xulgados>>. Mais pode un escritor separarse do resto dos seus pensamentos e do seu tempo? Dubídoo. Na autobiografía, o autor escóndese tras anécdotas, momentos e desculpas, mais nunca chega a ser sincero de todo e desvelar o máis recóndito nin os actos que podan avergoñalo, pois cala moito de si, silencia o que deixaría unha imaxe negativa, quizais xa non para o público, senón para si mesmo. Pola súa parte, a hagiografía somentes amosa a luminosidade do santo, aínda que este sexa laico. Pero cal é o rostro sombrío do persoaxe, pois iso é o que pasa a ser cando se amosa tal como quere o autor ou autores? Con todo, quen quere espirse por completo e iluminar as súas sombras, máis se cabe de poder ofrecer a imaxe e facer a confesión que desexa? Os escritores vano facendo ao longo dos seus libros, nos que deixan “migallas” de si; tal vez sexa unha forma de lembrar e visibilizar o camiño que o leve de volta a si mesmo cando xa non exista. Esto soa contradictorio ou a parvada, pero non tanto se un pensa que os libros sobreviven o seu autor e que parte deste queda aí para que outros a recollan e a interpreten; mais se cabe unha autobiografía ou nunha confesión, que si ben semellan mirar ao pasado, levan implícita (consciente ou inconscientemente) a idea da morte futura. Entón, aparte de escritor, e docente, o protagonista do documento filmado por Alberto Sacido só é un perseguido, un mártir, un comprometido, un home xusto, morto e resucitado polas súas ideas e seu non calar ante situacións que considera inxustas? Nin idea, para mín é o autor de Polaroid, Tic-Tac, Trece badaladas, Parado na tormenta

Partindo destas e doutras lecturas, dígome que estou convencido de que Suso de Toro asumiu un compromiso consigo mesmo, coa súa verdade, coa súa causa, e, desde ese pacto íntimo seu, co mundo que habita e observa con mirada crítica, galeguista e de esquerdas. Entre ambos mundos, o interior e o exterior, nace o autor que escribe e fala con honestidade, a de quen non busca ás simpatías, senón sentir que camiña na procura de si, da súa voz no mundo, a que estableza o diálogo cos seus lectores —e un diálogo ben pode ser, incluso debe ser, unha discusión e un conflito a resolver—. Suso non cala. Quere ser el e, a pesares das trabas no camiño, o consegue. E non considero que alguén asi estivese nin esté fóra de lugar, nin de xogo, senón no sitio axeitado, que é aquel que cada quen escolle para si, sen importar se pola súa decisión será aceptado, reixeitado, perseguido ou condeado ao ostracismo. Un pode ser lido por moitos e sentir illamento; outros poden ser descoñecidos para o publico, e ninguén para as “voces expertas”, e sentir plenitude na escritura e a imperante necesidade de seguir escribindo, aínda que a súa única lectora sexa a soidade. Esta non é exclusiva dun autor nin ten porque asfixiar; mais hai momentos no que un sinte que se afoga nela. Suso de Toro di que sentiuse só e, peor aínda, perseguido polas institucións central é autonómica. Pero non era unha como as sofridas por Giordano Bruno, Isaak Bábel ou Miguel Hernández, pois estes morreron polas súas ideas e polas intolerantes doutros; nin como as que levaron ao exilio a Pasternak (interior) ou Castelao (lonxe da súa terra); nin similar á situación de Dalton Trumbo, quen durante trece anos foi un escritor pantasma, nin a de Jorge Semprún, que pasaba tempadas na clandestinidade antifranquista facéndose chamar Federico Sánchez. Houbo e hai tantos perseguidos, que darían para un ensaio de miles de páxinas que poderían ordearde por épocas, por tipos, por ordes totalitarias e democráticas, de esquerdas e dereitas, relixiosas e incluso polo suposto desorde anárquico... Outro contó é recibir a atención mediática, premios e o apoio dunha editora; e logo sentir que iso se acaba porque pasa do recoñecemento ao illamento, onde nace o temor e o esquecemento, a sensación de estar morto en vida.

Suso de Toro asume a súa disidencia, a “súa” porque hai tantas como disidentes existan, e escolle non deixar de ser el. Pero que é un disidente? alguén que clama contra a orde establecida e que, ao tempo, pode ser aceptado dentro dun grupo numeroso e sentirse integrado nel? E quen é el? E qur é ser escritor? Alguen a quen publican ou quen, indiferente a publicación, sinte a imperante necesidade de escribir e faíno aínda que ninguén o lea? Un documental pode responder estes interrogantes? Non, pero si pode abrir fiestras e dar pistas para imaxinar e fantasear a historia deste compostelán que quixo ser escritor, camiñou na procura de selo e camiña nesa querencia que convertiu nun modo de vida. Pois ese é Suso de Toro: un escritor vivo no que fúndense a escritura, a súa interioridade, a realidade circundante e a súa interpretación dela. Suso non é un escritor que se encerre fora do mundo, na procura dun pracer meramente intelectual, senón un escritor que vive o mundo a flor de pel. Posiciónase e non cala; cando ten un motivo para alzar a voz, fala. Pero a súa non creo que sexa a voz dun disidente, senón a dun opoñente, pois oponse a canto considera inxusto e, tal que Quixote, arremete contra iso na ilusión de enderezar entortos, quizais porque viviu a súa xunventude no tardofranquismo e entón sentiu a necesidade de expresarse con liberdade nun tempo que non daba para a fala libre. A súa obra sitúase posterior a este tempo de tebras —sempre e tempo delas, pero hainos máis escuros e máis claros—; comenza na Transición e alcanza ata os nosos días…

Trala escuridade, abríase para os autores galegos (que quixeron facer a súa literatura no seu idioma natal) un periodo no que a literatura galega converteuse en parte das nosas infancias, na EXB e no bacherelato. A lectura obrigatoria en lingua galega uníase á lectura en castelán, pero xa entón parecía claro que non por moito obrigar, leríase máis; pois a lectura debe seducir e conquistar as novas xeración e reconquistar a todas. Non é unha labor sinxela. Compren voces novas que conecten coas novas e que, dalgún xeito, conuníquense coas de “sempre”, aínda que a relación establezase no conflito. Suso de Toro presentaba esa voz distinta, de ruptura, galega, moderna, sen medo, como tamén a presentaban Miguel Suárez Abel e Manuel Rivas. Tinta nova, penso agora, a dos escritores que medraron entre dous tempos: o pasado e o porvir, un intermedio no que non se sitúa o presente, senón a posibilidade de construílo e vivilo. E aí si pódese falar dun fora de tempo, dun espacio temporal que se abre non se sabe moi ben cara onde; mais Suso camiñou o seu e atopou o seu lugar na literatura, na disidencia, na lingua que tanto demostra amar…  Pois sen amor a palabra, a imaxinación, ao camiñar na vida e na procura de espacios mellores, máis xustos, non habería lugar para Suso de Toro. E unha imaxe deste é a que se proxecta en Suso. Fóra de lugar, unha película que ao xénero documental non aporta nada novo, que serve de hagiografía cinematográfica do escritor, pero tamén mostra a un home consecuente, non sei si elegante, pero si o suficientemente valente para querer elexir o seu camiño. E eu sempre apraudo iso. Non se trata de rebeldía, senón de dar pasos propios.

Durante o metraxe fala de si mesmo, dos seus inicios, da súa complexa relación co seu entorno, marcada pola política e pola percepción do mundo que nos chega. As primeiras imaxenes son oito anos antes da película, aínda que, para mín, implican un retroceso maior: a fináis dos anos oitenta, cando cursaba bacherelato no instituto Rosalía de Castro, en Santiago de Compostela. Por aquel entón, o escritor xa escribera Polaroid e este convertérase nunha das nosas lecturas obrigatorias. Anos despóis, o escritor entrou no centro como docente e alí comenta que trátase dun escritor que non cae simpático, porque ao non calar é conflitivo para as institucións. Non nego as súas palabras, pero a mín a súa literatura cáeme moi ben. Á persoa non a coñezo, así que nada podo dicir dela; tampouco o documental de Alberto Sacido cambia iso. Tampouco importa, pois queda o escritor, quen sendo público e popular, convirtese nunha idea para quen o lee e quen o escoita. E deste xeito, para algúns é un referente, para outros un incordio, para mín un escritor co que dialogar nas súas páxinas; mais quen é en realidade? É necesario sabelo ou só lelo?

lunes, 1 de diciembre de 2025

Stendhal, el egotista



Ni realista ni romántico, en su libro autobiográfico Recuerdos de egotismo, Stendhal se sitúa en la memoria, lo que depara la sucesión de nombres y momentos que recupera ya distintos a como fueron. Lo hace como siente que fueron, según la impresión que le causaron y con la firme intención de ser lo más sincero posible. No le mueve un interés histórico, sino que busca conocerse, darse cuentas a sí mismo. En última y en primera instancia, su obra es una toma de conciencia de su ser. Prueba de ello son las miles de paginas que versan sobre su vida, diarios y textos autobiográficos que escribe sin intención de corrección, ni de depurar el estilo. En ellos asume y dice que no le gustan las descripciones, que le resultan aburridas, o deja espacios en blanco que luego habría que rellenar, aunque, finalmente, tal relleno no se hizo; tampoco quienes años después de su muerte se encargaron de descifrar sus manuscritos inéditos, pues ¿quién más que él podría hacerlo? Se refiere a sí mismo como egotista, que sería algo así como quien se prioriza en busca de conocerse, de explicarse, de alcanzar la felicidad, la libertad y la independencia sin menoscabar ni menospreciar las del resto. Para hacer de menos ya existen los egoístas extremos y los en grado suficiente para envidiar, querer y arrebatar lo de otros, mas Stendhal no quería lo de nadie, solo pretendía disfrutar su existencia y aprender a vivirla consigo mismo en un mundo que no le comprendía y en el que, queriendo amar, no logró la plenitud de ser correspondido. Y así, abandonada su juventud y la esperanza de vivir en el amor al que dedicó no pocas letras alcanzó la edad en la que uno empieza a volver la vista atrás; algunos con nostalgia, sin intención de aprendizaje ni como ejercicio de reflexión; otros con la necesidad de comprender cómo han llegado hasta ese punto de su vida en el que los sueños vitales y la realidad —interna y circundante— parecen distanciarse y, en no pocos casos, situarse en la derrota. <<Tengo 49 años, y tras tanta aventura va siendo hora de pensar en acabar la vida lo menos mal posible>>, se dijo, y encontró el menor mal en la literatura, de cuya historia forma parte indiscutible, aunque, antes de alcanzar la fama de la que goza en nuestros días, popularidad lograda en su absoluta ignorancia, a ninguno de sus contemporáneos pareció interesarle lo que tenía que contar. En sus páginas, halló la posibilidad de cuestionarse, de revivir su juventud y recrearla. En pocos escritores vida y obra van tan unidas como en Stendhal, en quien, probablemente, si no tomase la primera como inspiración y referencia no existiría la segunda, que solo en parte fue publicada en vida del escritor, que lo fue por afición; es decir, por el placer de escribir…

Stendhal se pregunta al inicio de su biografía, que escribe en 1832, <<¿Qué hombre soy? ¿Tengo buen juicio? ¿Agudeza notable? Y se responde: <<En verdad, no lo sé>>. Lo que sabe es que escribe para generaciones futuras, que sus lectores futuros tienen en ese momento unos diez años o doce. Es un escritor incomprendido en su época. Lo acepta. Pasa sin pena ni gloria entre sus contemporáneos, salvo para Honoré de Balzac, quien fue lo suficientemente sensible y avispado para descubrir que en una novela como Rojo y negro había algo distinto, existía una psicología viva, que se cuestionaba y que entraba en conflicto. <<Miro y he mirado siempre mis obras como decimos de lotearía. Calculo que no se ha de reeditar hasta 1900>>, predijo Stendhal. No andaba errado; tampoco Balzac, que supo entrever la grandeza de su colega mucho tiempo antes de que el mundo la descubriese y reconociese. En 1888, tal como apunta Stefen Zweig en la biografía que dedica al escritor, sucedió el milagro: en la biblioteca de Grenoble, su ciudad natal, se encontraron numerosos manuscritos inéditos de Henri Beyle, alias Stendhal, entre ellos sus diarios, la autobiografía de su juventud Vida de Henri Brulard y la novela Lucien Leuwen —respectivamente, publicadas por primera vez en 1890 y 1894—, y se ordenaron para su comprensión y publicación. Stendhal había muerto tiempo atrás, a los cincuenta y ocho años de edad, por lo que no supo que se había aproximado tanto a la hora de vaticinar su aceptación y que su obra sería entendida, con el consiguiente éxito de ventas. En vida, el éxito le importaba bien poco; en muerte, nada. Su meta no había sido triunfar como escritor, sino disfrutar de su tiempo, amando y viviendo lo más libre e independiente posible; para algo presumía de ser ese egotista que siempre fue. Es probable que lo lograse; me gusta pensar que así fue.

Hoy, se le recuerda como el genial autor de La cartuja de Parma y de Rojo y negro, entre otras obras que se adelantaron a su tiempo porque en ellas introdujo una psicología novelística distinta a la que se había dado hasta entonces. En su estudio Historia social de la Literatura y del Arte, Arnold Hauser apunta la clave, al menos una de ellas:  <<¿Se puede, pues, amar, sentirse encantado y, sin embargo, observarse de manera fría y serena? La respuesta de Stendhal no es, en modo alguno, la ordinaria, que admite una distancia insalvable entre sentimiento y razón, pasión y reflexión, amor y ambición, sino que parte de la idea de que el hombre moderno siente de manera distinta y se siente embriagado y entusiasmado de manera diferente que un contemporáneo de Racine o Rousseau. Para estos eran incompatibles la espontaneidad y la reflexividad del sentimiento, para Stendhal y sus héroes son inseparables; ninguna de sus pasiones es tan fuerte como el deseo de rendir constantemente a sí mismo cuentas de lo que ocurre en su interior. Esta conciencia significa, en relación con la literatura anterior, un cambio tan profundo como el realismo de Stendhal; y la superación de la psicología clasicorromántica es tan estrictamente una de las premisas de su arte como la abolición de la alternativa entre fuga romántica del mundo y fe antirromántica en el mundo.>>

Ninguna fama o ausencia de ella podrá cambiar la importancia de su obra; ni el ser un desconocido para sus contemporáneos resta a la grandeza literaria de este autor que, como tantos otros genios, no pudieron disfrutar de reconocimiento en vida, con los beneficios e incordios que el éxito conlleva; menos aún podrán disfrutarlos en la muerte, pues esta es infinitamente insensible, aunque su insensibilidad es más justa, para nada envidiosa ni vengativa, que la exhibida por los contemporáneos que no pueden soportar la idea ni la existencia de quienes, como Stendhal, se distancian y se sitúan dos o tres pasos por delante. En muerte, solo queda nada, que es la ausencia de todo, y el futuro no puede hacer justicia al ninguneado, pues su reivindicación es para su presente; mas Stendhal, de nombre Marie-Henri, melómano, espíritu libre y enamorado de las mujeres, pasó a formar parte de la leyenda y de la cultura humana. Su seudónimo ya no es el de un mortal en quien se enfrentaban opuestos, no para destruirse, sino para dar origen al creador irrepetible que los siglos no hacen más que confirmar que se trata de un clásico y, como tal, la idea de sí mismo y la obra que nos legó permanecen ajenas a las modas y a los caprichos de las épocas; y así seguirá hasta que caiga en el olvido, que es el destino final que, lleno de poesía y razón, Jorge Manrique vaticinó para todos en sus famosas elegías. La vida de Stendhal también daría para unos cuantas novelas; pues el mismo resulta un personaje novelesco en su ir y venir en busca del arte y del amor, en lucha entre la inteligencia y la pasión, la razón y el romanticismo. Para él, el sentido de la vida lo aportaban la música, un buen libro, el estar enamorado, el sentir el deseo encendido por obra y gracia de una mujer, y precisamente fueron sus musas femeninas: la vida, la libertad, la independencia y la mujer idealizada. Este poeta del alma, posiblemente el primero en interiorizar en los personajes y dotarles de psicología, por tanto de complejidad y contradicciones, llegó a París para estudiar matemáticas, aunque lo suyo no serían los estudios ni el trabajo, sino perseguir el buen vivir, el amor y el disfrutar del arte. Enamorado de Italia, pasó tiempo en Milán, pero también en Civitavecchia, enviado como cónsul, puesto que delegó en su subordinado para dedicarse a seguir haciendo lo que quería: ser libre para existir. Y así fue Stendhal, alguien consciente de su existencia y de priorizarla al deber o al trabajo, solo que, como cualquiera, precisaba dinero y eso fue algo que escaseó en no pocas etapas de su vida, salvo cuando la fortuna le sonreía y le nombraban para algún cargo público que no solía cumplir o lo había a regañadientes. Pero la libertad, su búsqueda, su vivencia no conlleva de por sí felicidad. A veces, implica angustia e imposibilidad, de modo que Stendhal también sufrió momentos que a punto estuvieron de llevarle al suicidio. Fue la idea de escribir una novela, de la que solo conocía el nombre de su protagonista la que le salvo y nos regaló Rojo y negro, una novela que la evoco sublime porque quizá la sintiese así hace ya veintiséis años, en noviembre de 1999, cuando gocé de su lectura, un año antes de abrir las páginas de La cartuja de Parma, en un volumen heredado que todavía conservo…