Fronte a Bonaval

Santo Domingo de Bonaval esconde máis do que conta e aparenta a simple vista. Por un lado, hai tras seus muros unha escaleira de caracol que me namora, obra do arquitecto Domingo de Andrade, porque é para subir e baixar, accións que non me entrañan a menor dúbida nin sequera diante desta impresionante triple escaleira helicoidal, e un museo etnográfico adicado a Galicia, a súas xentes do mar e do agro, os seus costumes. Aí, a esquerda, abre as súas portas dende 1976, cando Antón Fraguas era o seu director e a diario acudía a esa <<entidad en cuyas salas se rinde tributo a la identidad gallega. Pero ¿cuál es esa identidad? ¿Se puede atrapar en un espacio físico o proyectar en cada individuo gallego?>>. (1) Por outro, atópase o Panteón dos Galegos Ilustres, claro que hai moitos máis dos que nel están soterrados. Só é un símbolo e, como tal, celébrase a “eterna” presenza de seis imprescindibles para entender a identidade dun pobo que, como o resto, séntese orgulloso das súas raíces e do seu recuncho atlántico. Tal vez non sempre fora así, penso no longo periodo de centralización castelán que provocou os Séculos Escuros, reducida a súa literatura a prácticamente nada e sen aristocracia autóctona que velase polos intereses do Reino de Galicia —que así denominouse oficialmente ata a reforma liberal de 1833—, entre eles o idioma, intereses que pasaron a ser periféricos, cando non directamente ignorados pola Coroa de Castela, como corrobora que nin sequera tivese representación propia nas Cortes. Zamora falaba polos galegos, o que viña a dicir que éramos mudos. Non sería ata o século XVII cando recuperouse o voto que lle negaban desde o XV, coincidindo co posicionamento galego, sempre loitando en guerras perdidas, apoiando o bando perdedor, aínda que no momento de recuperalo, co absolutismo xa gobernando, xa non era máis que papel mollado. A pesar do silencio nas Letras e nos documentos oficiais, no agro e nas aldeas mariñeiras, máis que nas cidades de burguesía castelanizada, continuou a identidade que sería reivindicada no Dezanove, centuria de romanticismos que depararon non poucos rexionalismos, nacionalismos e revolucións, non só de armas, senón tamén científicas e sociais… Nese século nacen Brañas, Cabanillas, Rosalía, Asorey e Castelao; o xeógrafo Domingo Fontán naceu no XVIII. Pero ese edificio que prácticamente vexo a diario, ten un significado personal, sobre todo o que se atopa á dereita da imaxe, a parte que ten a parede pintada de branco, pois lémbrame unha época xa remota da miña vida, unha que abarca dos catro aos case seis anos de idade, cando alí as portas e as fiestras abríanse a un colexio que só era mixto nos anos de preescolar, anos nos que nada sabía dos nosos ilustrísimos veciños e veciña Rosalía, que foi a primerira en chegar. Catro anos despóis de salir do colexio de Santo Domingo, esas escaleiras que vense na fotografía estaban cheas de xente que agardaba a chegada do último ilustre. Homes e mulleres agardaban para dar a benvida ao exiliado Alfonso Daniel Manuel Rodriguez Castelao, o derradeiro en sumarse á espectral e simbólica festa galega do Panteón. Os seus restos chegaron entre gritos de xúbilo de uns e quizais de protestas doutros. En todo caso, fíxose do momento un acto político, pero na miña memoria só quedan instantáneas da multitude congregada de camiño a casa…

(1) extraído do meu libro Rincones sin esquinas, publicado en Amazon, en febreiro de 2025.