Xeográficamente, Galicia presume dunha costa tan variada que hai prácticamente todo tipo de paisaxe, dende os acantilados da Capelada (en Cedeira), os máis altos da faciana atlántica europea, á rasa lucense, que irmana a galega coa costa de Asturias, pasando pola desembocadura do Xallas, que cae ao mar formando unha cascada única en Europa, aínda que o auxe hidroeléctrico da década de 1960 quiso impedirllo, polas dunas de Corrubedo que na nenez servíanos de lugar de xogo, por tanto entrante e saínte costeiro que nos deparan kilómetros e kilómetros de praías que acumúlanse fora e dentro das rías Baixas, Medias e Altas, sendo a máis extensa a de Arousa, na provincia de Pontevedra. Nesa ría desemboca o Ulla e por este río, conta a tradición xacobea, os discípulos de Santiago trouxeron o seu corpo terra adentro, tras a viaxe marítima dende Jaiffa, en Palestina, atravesando o Mediterráneo. Foi un percorrido imaxinario por un mar que quédanos lonxano. O que baña Galicia é o océano Atlántico, pero, ao contrario que acontece no Caribe ou nas Canarias, aquí a agua atlántica chéganos fría, mais non tanto que impida o chapuzón. Tampouco da medo, aínda que, en ocasións, cóbrese vidas e depare a dor e o pranto dun pobo costeiro. Nós non o tememos porque o coñecenos, o amamos polo que nos da e non o odiamos polo que nos quita. Só os tolos, os inconscientes ou os suicidas o desafiarían cando roxe na costa de mar aberto. O das rías é de augas tranquilas. En todo caso, dentro ou fora delas, flúe vida mariña e humana, a pesar dos excesos que as veces cometemos cos nosos tesouros naturais, que, en realidade, non son nosos, pois, por idade e espazo, porque xa estaban antes e estarán despóis, somos nós quen lles pertencemos. No plano persoal, o anaco de costa máis cercano, aquel co que rápidamente me identifico, exténdese entre os cabos Fisterra e Roncudo, ampliando a súa superficie ao norte ata Malpica de Bergantiños e cara o sur ata Carnota. A esa franxa costeira a chamamos “Costa da Morte”, pero o seu nome xa non significa morte, senón que converteuse nunha especie de orgullo vital dos distintos lugares e xentes que a conforman…
Galegas e galegos somos igual de festeiros que en calquer lugar, ou iso imaxino, só que celebramos as nosas festas de xeito distinto ao diferente doutros lares. Aínda que sospeito que iso era antes; agora todo tende a homoxeneizarse. Entón, perdimos parte da nosa tradición ou a evolucionaron por nós? Supoño que todo cambia e que todo esquécese e que o novo chega para sustituir o de onte, incluso sen que algúns, sobre todo ás novas xeneracións, coñezan que algo cambiou. Isto non é triste nin alegre, só forma parte dese devir histórico non escrito. Mais se o penso, quizais no fondo non cambiase tanto, pois todo xira arredor da vida e da morte: a unha celébrase con romerías, festas e cotidianidade, é a outra asúmese malamente con enterros, dor e pranto...
A nosa historia está infestada de distintos estratos, froito do contacto das diferentes civilizacións e pobos que nos visitaron e ficaron; dende os prerromanos, como os castrexos, ata os xermanos, os suevos fundaron aquí o seu reino, con capital en Braga; entremedias o amplo dominio romano. Na Alta Idade Media, Galicia ábrese ao Camiño que percorre polo norte, de este a oeste, a península Ibérica, dende os Pirineos (e alén) ata a tumba que Teodomiro, o bispo de Iria Flavia (se non me equivoco, a única sé episcopal en territorio cristiano, cando se encontra a tumba en Compostela, o resto, Mérida, Ossonoba, Toledo,… atopábase en terra andalusí), a poderosa orde monacal francesa de Cluny e o monarca astur Alfonso II, o Casto, quixeron apostólica en Santiago de Compostela…
Galicia nunca foi castelán, xa era antes de que nacera Castela, aínda que os seus reis e raiñas quixeron dominala e anexionarona ao seu reino; claro que, debido á teima do noso silencio, non puideron facer máis que esquecela, o tal vez asfixiala ou acantoala, nos séculos que chamamos Escuros e noutros que se supoñen máis claros. Antes de formarse a España (política) actual, o topónimo tiña un significado de diversidade de pobos e reinos, cristiáns e musulmáns, mozárabes e mudéxares, o de Galicia foi reino, con capital en Santiago, en cuxa catedral o Arcebispo Xelmírez coroou ao neno Alfonso Raimúndez rei galego, posteriormente o xoven monarca preferiría lucir a coroa de León co nome de Alfonso VII…
Cando se fala de que os pobos celtas deixaron os castros circulares cáese nun erro común, pode que froito da paixón celtista ou dun celtismo que escurece a figura dos castrexos, que foron os seus constructores e non os celtas, que tampouco aportaron nin ritos nin gaitas, que aquí soan distintas ás que sopran en Escocía ou en Irlanda. Non fai tanto, en Galicia, as supersticións e a realidade fundíanse para crear lendas, contos, lubisomes, sacaúntos, meigas, santa compaña, trasnos, bruxas, mouros e mouras. Pero, entre o mito e a realidade, moito antes tamén formouse unha identidade que atopa unha das súas pedras angulares no idioma galego, unha lingua que asoma polo século XI e que, debido a independencia do condado portugués, dará orixe ao galego e ao portugués actuais; polo que pódese dicir que o galaico-portugués sería a nai de ambos idiomas. Digo nai porque en Portugal, antes de ser reino (o que abarcaba a súa zona norte, posto que o resto era territorio musulmán) e tamén tempo despóis da coroación de Afonso Henriques, falábase este idioma que derivou do latín, o mesmo que se falaba en Galicia, que xa fora reino independiente con García (e incluso con anterioridade a este), eran no século XI dos dous condados nos que Alfonso VI dividiu a antiga Gallaecia romana. Galicia entregoulla a Urraca e Portugal a Teresa, a filla ilexítima que casou con Enrique de Borgoña, o curmán de Raimundo, a quen o VI enlazaría coa lexítima. Entre tanto enlace, Teresa e Enrique debían vasalaxe ao condado gobernado por Urraca e Raimundo de Borgoña; aparte, a Igrexia Bracarense sentíase nun plano de inferioridade respecto á Compostelana, que lle quitou protagonismo (e tamén certo número de reliquias que, posteriormente, seríanlles devoltas), e as rivalidades no tardaron en actuar e definir o futuro, xa pasado, xa historia.
O galaicoportugués foi o idioma dos trovadores medievales peninsulares, tamén o escollido por Alfonso X o Sabio para a súa poesía. Na Idade Media brillaron os Meendiño, Airas Nunes, Joan Airas, Martín Códax,… era tempo de cancioneiros, de cantigas de amor, de amigo, de escarnio e maldicir. Logo, coa subida ao poder dos Trastámara, casa-título que nace en Galicia, “tras do Tambre”, o idioma foi silenciado durante o que dimos en chamar Séculos Escuros. Se o idioma sobreviviu, lembra Castelao, foi grazas ás persoas, ao pobo, ás xentes dos campos e das vilas costeiras como o seu Rianxo natal. A mesma Rosalía o aprendería na parroquia de Ortoño, de nena, onde pasaría varios anos antes de regresar a Santiago xunto a su nai. Hoxe, agardo que por moito tempo, o galego se escoita (en igualdade a o castelán) nas rúas e prazas de cidades e pobos, nas aldeas, nas voces de nenos e de maiores… tamén asoma na literatura, no cine e na televisión.
Galicia mestura paisaxe de costa e de interior, marítimo e rural, é de xeografía de sube e baixas mareante, de montes, vales, depresións como a de Ourense, de límites naturais como Os Ancares e O Caurel, regada por numerosos ríos, sendo o de maior kilometraxe o Miño, que lévase a fama, mentras o dito continúa e di que o Sil, que nace na provincia de León, leva a agua. Ata fai apenas setenta anos, como moito, en Galicia a terra e o mar eran os medios de vida, había minufundio, caciquismo, conserveras, unha industria cuxa orixe remóntase ao XIX e a emprendedores cataláns, bosques —algúns equivocadamente repoblados con eucaliptos, especie foránea de veloz medrar e de non menor velocidad de combustión—, montes, máis ríos, rápidos e pequenos, perfectos para os saltos de agua, aislamiento, esquecemento, marxinalidade, á que foi condeada polo centralismo, emigración, máis realidades e as mesmas lendas, aínda adaptándose aos novos tempos e aos novos contistas, entre eles dous imprescindibles: Rafael Dieste e Álvaro Cunqueiro. O primeiro foi un dos centos de miles que cruzaron o Atlántico, pois quedaba máis a man que o Pacífico o o Índico, para chegar a América. Algúns, a maioría, tiveron que partir obrigados polas necesidades económicas, outros, supoño que os menos, por afán de aventura, e non poucos para fuxir das represalias da dictadura franquista que se impoñía trala guerra civil (1936-1939). Dieste foi destos últimos, tamén Castelao, dous rianxeiros que chegaron a Buenos Aires, unha cidade a miudo ambigua cos galegos, pois se ben os acolleu, nunca recoñeceu a importancia que estos tiveron no seu desenvolvemento; máis ben, os galegos convertíronse en centro de burlas, sendo moitos dos burladores descendentes dos burlados. Pero os destinos da emigración foron do máis diverso, pois non só Arxentina abriu as súas portas, tamén o fixeron Venezuela, México ou Cuba. Máis adiante chegaría a migración a países europeos como Suiza, Reino Unido ou Alemania…
O escrito arriba só é un breve e impreciso percorrido pola historia da terra que os romanos chamaron Gallaecia, onde descubriron un dos seus finisterrae, aínda que, en realidade, o cabo Fisterra non sexa o punto xeográfico máis occidental de Galicia nin da península, tal honra recae no cabo Touriñán; pero na tradición permañece e o fin do mundo, a onde algúns peregrinos acércanse, é Fisterra. Alí, tamén en Touriñán e noutros cabos atlánticos, como poída ser o portugués de San Vicente, unha posta de sol ben merece retrasar o regreso aos fogares…
No hay comentarios:
Publicar un comentario