viernes, 31 de enero de 2020

Os días afogados (2015)


Ao volver a vista atrás, non descubro nostalxia, descubro que moitas cousas e momentos perdéronse polo camiño, que outras chegaron, pero non as sustitúen, sinxelamente son e, polo feito de ser, tamén perderanse. A memoria permite esquecelas e lembralas, facer e refacer imaxes máis fermosas ou doentes, evocalas en soidade ou en compañía, pero o ausente nunca volverá. Cantan cos tempos cambian, e nós con eles, aínda que a canción remite a un concepto concreto, aos cambios físicos, políticos, sociais e humanos que prodúcense o noso arredor e que afectan de distinto xeito a nosa cotidianidade, costumes, impresións e relacións, a nosas vidas. Algúns van borrando parte daquilo que chamamos raíces, outros son tan sutís que apenas chaman a atención mentras prodúcense, e os hai tan evidentes que chegan a ser brutáns e ferintes, aínda que, máis que nada, o son por indesexados, porque implican o remate dalgo amado ou dalgo ao que aferrámonos conscientes de que, agás resignarse, nada pódese facer para evitar a perda.


Os días afogados (2015) ábrese sobre as augas dun encoro e o avance dunha embarcación que detense. Dende ela, o narrador e guía lanza un anzol que se sumerxe na procura do seu pasado, que descansa na profundidade onde xace o seu fogar. Dende este imaxe, que non pode recuperar o perdido, César Souto e Luis Avilés falan das raíces e, nesta proximidade, o seu documento gostaría a Carlos Velo e a Chano Piñeiro, pero tamén falan dunha realidade que, desde a perspectiva dos afectados, remite aos cambios que conlevaron o final dunha época. As imaxes falan das xentes de Aceredo, Buscalque (Ourense) e arredores, porque son as xentes dos pobos asolagados quen falan a través delas; coas súas expresións, orais e corporais, cos seus costumes, vestimentas, traballo e actitudes cotiás.


No presente, só son lembranzas. Non hai "morriña", porque é outra cousa, non pode habela onde non hai esperanza dun retorno e dun soño. Hai tristeza e pranto polo paraíso perdido, ao que nunca poderán retornar, aquel que foi e xa non será máis. O que houbo permanece na memoria de quen o viviu e nas capturas das grabacións caseiras do narrador e outras do pasado onde a poesía do cotiá, a honestidade e un rural galego xa inexistente adquiren armonía. O que hai é recollido no presente pola filmación profesional de Souto e Avilés, unha filmación que busca, quizais por momentos force, a poética do humano, da soidade e da nostalxia do hoxe polo onte. A película cobra a súa transitoriedade entre ese onte e o hoxe na montaxe de Cristina Liz Graña, que alterna os dous tempos, provocando o tránsito temporal que, á par, resulta evocador —as imaxes pretéritas, as palabras do protagonista no presente, aínda que se antollan forzadas pola lectura dun texto, a música de Ramón Orencio,...— e realiza un exercicio de memoria histórica, etnográfica e humana. Como tal, expresa e representa circunstancias do momento que vive unha comunidade rural fronte á ameaza do Desarrollo, imparable e deshumanizado, que cambiará as súas vidas. Son os homes e mulleres que se viron e vense afectados polo encoro de Lindoso (Portugal), cuxas portas se pecharon o 8 de octubre de 1992, lembra o protagonista. De aí que sexa subxetiva e emotiva, tamén que tome partido, non en vano a súa crítica apunta a ese fenómeno transformador que ignora ou non quere saber das xentes ás que afecta, a todos os anónimos e anónimas con nome e rostros que xofren a perda, material e de identidade. En ocasión, quizais erremos ao definir progreso, palabra que repiten varios afectados: <<é o progreso, que se lle vai facer>> o <<progreso marcha atrás>>.


En realidade, pode haber progreso sin avance humano? O que hai son grandes intereses que non contemplan os pequenos, os desas persoas que, mentras non chega o final anunciado, son e non son realmente conscentes do impacto e do alcance que o encoro terá nas súas vidas. Só entón o saberán con certeza, e de nada lles servirá esgotar as vías legais ou as súas protestas contidas polas forzas do orde, pero que e quen é o orden que se lles opoñe?, incluso declarándose en folga de fame. Os días afogados existe neses dous tempos, recuperando un dende o outro, a partir das imaxes grabadas por testemuñas e protagonistas da cotidianidade, dos feitos e do remate que se aveciña, de como este lles afecta, de como afecta a sombra proxectada pola construcción que pechará as súas portas sin pensar en términos humanos. O xigante de bloques e de cemento nada sabe de emocións nin de sentimentos, nin do medo nin do rexeitamento que produce, medo e rexeitamento a perder canto posúen e coñecen, canto cren coñecer, medo a non saber o que será deles en outro lugar, fora do val que asumen existencial: casa, amistade, difuntos, familia, vida, berce... En Aceredo viviron alleos ás circunstancias que, décadas atrás, derivaron na presenza da maquinaria e dos bloques que dan forma ao muro que altera as súas vidas e a paisaxe que, anos despóis, xa no presente, unha parella contempla resignada e triste, mentras falan do onte añorado que vive baixo as augas, de momentos que fixeron deles quen son, de instantes e fragmentos de vida, do paraíso que, idealizado na súa memoria, nunca volverán a ver. O saben e lles aflixe…



Al volver la vista atrás, no descubro nostalgia, descubro que muchas cosas y momentos se han perdido por el camino, que otras han llegado, pero no las sustituyen, sencillamente son y, por el hecho de ser, también se perderán. La memoria permite olvidarlas y recordarlas, hacer y rehacer imágenes más hermosas o dolientes, evocarlas en soledad o en compañía, pero, lo ausente nunca volverá. Cantan que los tiempos cambian, y nosotros con ellos, aunque la canción remite a un concepto concreto, a los cambios físicos, políticos, sociales y humanos que se producen a nuestro alrededor y que afectan de distinta manera a nuestra cotidianidad, a nuestras costumbres, impresiones y relaciones, a nuestras vidas. Algunos van borrando parte de aquello que llamamos raíces, otros son tan sutiles que apenas llaman la atención mientras se producen, y los hay tan evidentes que llegan a ser groseros e hirientes, aunque, más que nada, lo son por indeseados, porque implican el final de algo amado o de algo a lo que nos aferramos conscientes de que, salvo resignarse, nada se puede hacer para evitar la pérdida.

Os días afogados (2015) se abre sobre las aguas de un embalse y el avance de una embarcación que se detiene. Desde ella, el narrador y guía lanza un anzuelo que se sumerge en busca de su pasado, que descansa en la profundidad donde yace su hogar. Desde este imagen, que no puede recuperar lo perdido, César Souto y Luis Avilés hablan de las raíces y, en esta cercanía, su documento habría gustado a Carlos Velo y a Chano Piñeiro, pero también hablan de una realidad que, desde la perspectiva de los afectados, remite a los cambios que conllevaron el final de una época. Las imágenes hablan de las gentes de Aceredo, Buscalque (Ourense) y alrededores, porque son las gentes de los pueblos anegados quienes hablan a través de ellas; con sus expresiones, orales y corporales, con sus costumbres, vestimentas, trabajo y actitudes cotidianas.


En el presente, solo son recuerdos. No hay "morriña", 
porque es otra cosa, no puede haberla donde no hay esperanza de un retorno y de un sueño. Hay tristeza y llanto por el paraíso perdido, al que nunca podrán regresar, aquel que fue y ya no será más. Lo que hubo permanece en la memoria de quienes lo vivieron y en las capturas de las grabaciones caseras del narrador y otras del pasado donde la poesía de lo cotidiano, la honestidad y un rural gallego ya inexistente adquieren armonía. Lo que hay es recogido en el presente por la filmación profesional de Souto y Avilés, una filmación que busca, quizá por momentos fuerce, la poética de lo humano, de la soledad y de la nostalgia del hoy por el ayer. La película cobra su transitoriedad entre el ayer y el hoy en el montaje de Cristina Liz Graña, que alterna los dos tiempos, provocando el tránsito temporal que, a la par, resulta evocador —las imágenes pretéritas, las palabras del protagonista en el presente, aunque se antojan forzadas por la lectura de un texto, la música de Ramón Orencio,...— y realiza un ejercicio de memoria histórica, etnográfica y humana. Como tal, expresa y representa circunstancias del momento que vive una comunidad rural frente a la amenaza del Desarrollo, imparable y deshumanizado, que cambiará sus vidas. Son los hombres y mujeres que se vieron y ven afectados por el embalse de Lindoso (Portugal), cuyas puertas se cerraron el 8 de octubre de 1992, recuerda el protagonista. De ahí que sea subjetiva y emotiva, también que tome partido, no en vano su crítica apunta a ese fenómeno transformador que ignora o no quiere saber de las gentes a las que afecta, a todos los anónimos y anónimas con nombre y rostros que sufren la pérdida, material y de identidad. En ocasiones quizá erremos al definir progreso, palabra que repiten varios afectados: <<é o progreso, que se lle vai facer>> (<<es el progreso, que se le va a hacer>>) o <<progreso marcha atrás>>.

En realidad, ¿puede haber progreso sin avance humano? Lo que hay son grandes intereses que no contemplan los pequeños, los de esas personas que, mientras no llega el final anunciado, son y no son realmente conscientes del impacto y del alcance que la presa tendrá en sus vidas. Solo entonces lo sabrán con certeza, y de nada les servirá agotar las vías legales o sus protestas contenidas por las fuerzas del orden, pero ¿qué y quién es el orden que se les opone?, incluso declarándose en huelga de hambre. Os días afogados habla de esos dos tiempos, recuperando uno desde el otro, a partir de las imágenes grabadas por testigos y protagonistas de la cotidianidad, de los hechos y del final que se avecina, de cómo este les afecta, de como afecta la sombra proyectada por la construcción que cerrará sus puertas sin pensar en términos humanos. El gigante de bloques y de cemento nada sabe de emociones ni de sentimientos, ni del miedo ni del rechazo que produce, miedo y rechazo a perder cuanto poseen y conocen, cuanto creen conocer, miedo a no saber el que será de ellos y de ellas en otro lugar, fuera del valle que asumen existencial: casa, amistad, difuntos, familia, vida, cuna... En Aceredo han vivido ajenos a las circunstancias que, décadas atrás, derivaron en la presencia de la maquinaria y de los bloques que dan forma al muro que altera sus vidas y el paisaje que, años después, ya en el presente, una pareja contempla resignada y triste, mientras hablan del ayer añorado que vive bajo las aguas, de momentos que han hecho de ellos quienes son, de instantes y fragmentos de vida, del paraíso que, idealizado en su memoria, nunca volverán a ver. Lo saben y les aflige.

No hay comentarios:

Publicar un comentario